Bạn đã bao giờ trải qua cảm giác này chưa? Khi đang ngồi trong một quán cà phê đông đúc, đi bộ một mình trên con đường vắng vẻ lúc đêm về, hay thậm chí là lúc đang tập trung làm việc, một cảm giác gai lạnh bất chợt chạy dọc sống lưng. Một sự nhận thức không thể nhầm lẫn: có ai đó đang nhìn mình. Bạn quay lại, và đôi khi, quả thật có một đôi mắt đang hướng về phía bạn. Đây là giác quan thứ sáu, một sự hoang tưởng, hay là một năng lực tiềm ẩn của bộ não mà chúng ta chưa từng biết đến?
Cảm giác này phổ biến đến mức các cuộc khảo sát cho thấy có tới 94% người từng trải nghiệm nó.1 Nó không phải là một sự tưởng tượng vẩn vơ, mà là sản phẩm của một cỗ máy sinh học phức tạp đến kinh ngạc, được tiến hóa mài giũa qua hàng triệu năm. Bài viết này sẽ cùng bạn giải mã “siêu năng lực” vốn có này, đi từ những tế bào thần kinh siêu nhạy đến di sản sinh tồn của tổ tiên, và khám phá sự thật bất ngờ đằng sau một trong những trải nghiệm bí ẩn nhất của con người.
Cỗ Máy Sinh Học Hoàn Hảo: “Bộ Radar” Phát Hiện Ánh Nhìn
Cảm giác bị quan sát không phải là phép màu. Nó là kết quả cuối cùng của một hệ thống phát hiện và cảnh báo tinh vi, hoạt động với tốc độ mà ý thức của chúng ta không thể theo kịp. Hệ thống này bao gồm hai thành phần chính: người lính gác thầm lặng ở vùng biên và một mạng lưới xử lý thông tin siêu tốc.
Tầm nhìn ngoại vi: Người lính gác thầm lặng
Tầm nhìn ngoại vi, hay vùng “khóe mắt”, có độ phân giải chi tiết rất thấp. Bạn không thể đọc sách bằng khóe mắt, nhưng nó lại là một chuyên gia trong việc phát hiện chuyển động và các hình dạng tổng thể.3 Đây chính là tuyến phòng thủ đầu tiên của chúng ta.
Điều đáng kinh ngạc là các nghiên cứu gần đây cho thấy tầm nhìn ngoại vi không chỉ “mờ ảo”. Nó sở hữu một hệ thống chuyên biệt, có khả năng phát hiện khuôn mặt và thậm chí cả các đặc điểm như mắt một cách nhanh chóng và tự động, trước cả khi chúng ta kịp hướng ánh nhìn trực diện về phía đó.5 Hệ thống này hoạt động như một “sợi dây bẫy” vô hình. Khi có một hình dạng giống khuôn mặt lọt vào vùng ngoại vi, dù chỉ là thoáng qua, nó sẽ ngay lập tức kích hoạt một báo động, thôi thúc chúng ta quay đầu lại kiểm tra. Thậm chí, chúng ta còn có thể phân biệt được hướng của ánh nhìn ở một mức độ nhất định ngay trong tầm nhìn ngoại vi của mình.6
Mạng lưới thần kinh chuyên dụng: Khi não bộ “nhìn” bằng tốc độ ánh sáng
Khi “sợi dây bẫy” ngoại vi được kích hoạt, tín hiệu không đi theo con đường xử lý thị giác thông thường. Thay vào đó, nó được chuyển đến một “đường cao tốc” thần kinh, một mạng lưới chuyên dụng được mệnh danh là “bộ não xã hội”.8
Các nghiên cứu cho thấy có một đường truyền tín hiệu dưới vỏ não siêu tốc, bao gồm các cấu trúc như đồi thị trên (superior colliculus), thể gối (pulvinar) và hạch hạnh nhân (amygdala).8 Con đường này cho phép não bộ phát hiện một khuôn mặt chỉ trong khoảng 100 mili giây – nhanh hơn cả một cái chớp mắt và quá nhanh để ý thức có thể xử lý.5
Đây chính là mấu chốt của vấn đề. Cảm giác “bị ai đó nhìn” không phải là quá trình bạn nhìn thấy rồi mới cảm thấy. Ngược lại, bộ não của bạn đã phát hiện và xử lý mối đe dọa hoặc tín hiệu xã hội tiềm tàng một cách vô thức. Cái “gai lạnh” sau gáy chính là tiếng vọng của quá trình xử lý vô thức đó, là cách bộ não báo động cho phần ý thức của bạn: “Này, có điều quan trọng đang diễn ra, hãy chú ý!”. Điều này giải thích tại sao cảm giác này lại mang tính bản năng và phi thị giác đến vậy. Chúng ta không “thấy” trước, chúng ta “cảm nhận” kết quả của việc bộ não đã thấy.
Di Sản Tiến Hóa: Tại Sao Ánh Mắt Lại Có Sức Mạnh Ghê Gớm Đến Vậy?
Để có một hệ thống phức tạp và tiêu tốn năng lượng như vậy, chắc chắn phải có một lý do sinh tồn mãnh liệt. Cảm giác bị quan sát chính là một di sản tiến hóa quý giá, được hun đúc trong trò chơi sinh tử của kẻ săn mồi và con mồi, cũng như trong nhu cầu phức tạp của giao tiếp xã hội.
Kẻ săn mồi và con mồi: Trò chơi sinh tử của ánh nhìn
Đối với tổ tiên của chúng ta và vô số loài động vật khác, việc bị một kẻ săn mồi nhìn chằm chằm là tín hiệu nguy hiểm chết người. Nó có nghĩa là bạn đã bị phát hiện, và một cuộc tấn công có thể xảy ra bất cứ lúc nào. Các nghiên cứu trên chim sáo đá đã chỉ ra rằng chúng có thể phân biệt được ánh nhìn trực diện của con người (đóng vai kẻ săn mồi) và sẽ chỉ tiếp tục ăn khi ánh nhìn đó hướng đi nơi khác.9 Tương tự, các loài linh trưởng như tinh tinh cũng dành nhiều sự chú ý hơn cho đôi mắt của kẻ săn mồi so với các loài vật khác.10
Bộ não chúng ta được lập trình để ưu tiên phát hiện những mối đe dọa này. Ánh mắt là một trong những tín hiệu rõ ràng nhất.
“Chất keo” xã hội: Ánh mắt là công cụ giao tiếp nguyên thủy
Tuy nhiên, câu chuyện tiến hóa không chỉ dừng lại ở việc trốn chạy kẻ thù. Ánh mắt còn là nền tảng của tương tác xã hội. Nó là công cụ để truyền đạt ý định, thiết lập sự chú ý chung (joint attention), điều tiết lượt lời trong các cuộc hội thoại, và là cơ sở cho các kỹ năng xã hội phức tạp như “Lý thuyết về Tâm trí” (Theory of Mind) – khả năng suy ra trạng thái tinh thần của người khác.1
Sự nhạy cảm này là bẩm sinh. Các nghiên cứu cho thấy trẻ sơ sinh chỉ 2 đến 5 ngày tuổi đã thích nhìn vào những khuôn mặt có ánh mắt nhìn thẳng vào chúng hơn là nhìn đi chỗ khác.1 Điều này cho thấy tầm quan trọng cốt lõi của ánh mắt trong việc hình thành các liên kết xã hội ngay từ những giây phút đầu đời.
Một điểm thú vị là cấu trúc mắt của con người rất độc đáo. Chúng ta có phần củng mạc (lòng trắng) rất lớn và hoàn toàn trắng, khiến cho hướng của ánh nhìn trở nên cực kỳ dễ nhận biết.1 Trong khi đó, nhiều loài động vật khác có củng mạc tối màu, một sự thích nghi để ngụy trang hướng nhìn khỏi con mồi. Sự tiến hóa của đôi mắt “công khai” ở người cho thấy một sự đánh đổi quan trọng: lợi ích từ việc giao tiếp xã hội rõ ràng đã trở nên quan trọng hơn cả nguy cơ bị kẻ săn mồi phát hiện. Cảm giác bị quan sát nằm ngay tại ngã tư của hai động lực tiến hóa mạnh mẽ này: bản năng ẩn nấp của con mồi và nhu cầu kết nối của một sinh vật xã hội.
Nguyên tắc vàng của sinh tồn: “Thà tin nhầm còn hơn bỏ sót”
Bộ não của chúng ta vận hành theo một nguyên tắc cơ bản: “thà tin nhầm còn hơn bỏ sót”. Cái giá phải trả cho việc bỏ qua một ánh nhìn của kẻ săn mồi là cái chết. Trong khi đó, cái giá của một báo động giả chỉ là một khoảnh khắc giật mình. Do đó, tiến hóa đã thiên vị cho một hệ thống cực kỳ nhạy bén.
Một nghiên cứu năm 2013 của Đại học Sydney đã chứng minh điều này một cách thuyết phục. Khi được cho xem những khuôn mặt có ánh nhìn mơ hồ, người tham gia có xu hướng mặc định rằng ánh mắt đó đang nhìn thẳng vào họ.15 Khi không chắc chắn, bộ não của chúng ta chọn phương án an toàn nhất: giả định rằng chúng ta đang là trung tâm của sự chú ý. Đây là lý do tại sao chúng ta thường có cảm giác bị theo dõi ngay cả khi không có ai ở đó.
Khi Bộ Não “Vẽ” Ra Gương Mặt: Hiện Tượng Pareidolia và Những Báo Động Giả
Đôi khi, cảm giác bị theo dõi không đến từ một người nào cả, mà từ một… ổ bánh mì nướng. Hiện tượng tâm lý này được gọi là Pareidolia: xu hướng nhận ra các khuôn mặt trong những vật thể hoặc họa tiết ngẫu nhiên, như trên mây, thân cây, hay các vật dụng hàng ngày.17
Đây không phải là dấu hiệu của bệnh tật mà là một sản phẩm phụ tự nhiên của hệ thống nhận diện khuôn mặt siêu nhạy của chúng ta.17 Vùng não chuyên trách nhận diện khuôn mặt, được gọi là vùng mặt hình thoi (Fusiform Face Area – FFA), sẽ được kích hoạt khi chúng ta nhìn thấy những “khuôn mặt ảo” này, tương tự như khi nhìn một khuôn mặt thật.19
Sự liên quan ở đây rất rõ ràng: nếu một mảng tường loang lổ hay một bụi cây trong tầm nhìn ngoại vi của bạn vô tình được bộ não diễn giải thành một “khuôn mặt”, nó có thể kích hoạt toàn bộ hệ thống cảnh báo “phát hiện ánh nhìn”. Kết quả là bạn có cảm giác bị quan sát, dù thực tế chỉ có một cái cây đang “nhìn” bạn.
Giác Quan Thứ Sáu Hay Chỉ Là Thiên Kiến? Giải Mã Các Thí Nghiệm Gây Tranh Cãi
Nhiều người tin rằng cảm giác bị quan sát là một dạng năng lực ngoại cảm, một hiện tượng được gọi là “scopaesthesia” hay “hiệu ứng bị nhìn chằm chằm”.21 Ý tưởng này được nhà tâm lý học Edward B. Titchener ghi nhận lần đầu vào năm 1898 và sau này được nhà nghiên cứu gây tranh cãi Rupert Sheldrake ủng hộ mạnh mẽ.2 Sheldrake đã tiến hành nhiều thí nghiệm và tuyên bố tìm thấy các kết quả có ý nghĩa thống kê, cho thấy con người có thể cảm nhận được ánh nhìn tốt hơn một chút so với xác suất ngẫu nhiên.2
Tuy nhiên, cộng đồng khoa học chính thống không chấp nhận những kết luận này vì nhiều lý do. Các nhà nghiên cứu hoài nghi, như Richard Wiseman, khi cố gắng lặp lại các thí nghiệm tương tự đã không tìm thấy kết quả tích cực nào.2 Những lời giải thích hợp lý hơn thường đến từ các yếu tố tâm lý và sai sót phương pháp luận:
- Thiên kiến xác nhận (Confirmation Bias): Chúng ta có xu hướng ghi nhớ rất rõ những lần quay lại và bắt gặp ai đó đang nhìn mình, nhưng lại nhanh chóng quên đi vô số lần không có ai ở đó cả.2 Những “lần trúng” này tạo ra một ấn tượng sai lầm về một năng lực đặc biệt.
- Các tín hiệu giác quan tinh vi: Bộ não của chúng ta có thể đã nhận ra những tín hiệu cực kỳ nhỏ mà ý thức bỏ qua, chẳng hạn như một tiếng động khẽ, một hình ảnh phản chiếu thoáng qua trên cửa kính, hay một sự thay đổi nhỏ trong bóng râm.25
- Lời giải thích kinh điển của Titchener: Thường thì kịch bản diễn ra như sau: bạn cảm thấy bất an và quay đầu lại. Một người khác trong tầm nhìn của bạn nhận thấy chuyển động của bạn và theo phản xạ, họ nhìn về phía bạn. Khi hai ánh mắt gặp nhau, bạn mặc định rằng họ đã nhìn bạn từ trước, trong khi thực tế chính hành động của bạn đã thu hút ánh nhìn của họ.21
Câu chuyện về một năng lực ngoại cảm luôn hấp dẫn hơn lời giải thích về những thành kiến nhận thức. Tuy nhiên, nguyên tắc của khoa học là phải loại bỏ các khả năng thông thường trước khi đi đến những kết luận phi thường. Trong trường hợp này, các cơ chế sinh học và tâm lý đã được chứng minh là đủ để giải thích cho hiện tượng này.
Tấm Gương Phản Chiếu Tâm Trí: Lo Âu, Hoang Tưởng và Trực Giác
Cảm giác bị quan sát không phải lúc nào cũng giống nhau. Cường độ và tần suất của nó bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi trạng thái tâm lý của chúng ta.
Lo âu và Cảnh giác quá mức (Hypervigilance): Khi bộ lọc bị lỗi
Đối với những người mắc chứng Rối loạn lo âu xã hội (Social Anxiety Disorder – SAD), cảm giác bị quan sát trở thành một nỗi ám ảnh thường trực. Các nghiên cứu cho thấy những cá nhân này có xu hướng diễn giải sai lệch các ánh nhìn mơ hồ, cho rằng chúng luôn hướng về mình một cách phán xét.26
Tình trạng này dẫn đến một trạng thái gọi là cảnh giác quá mức (hypervigilance) – một sự tỉnh táo và dò xét môi trường liên tục để tìm kiếm các dấu hiệu của mối đe dọa xã hội.28 Trạng thái này, thường đi kèm với việc tăng các hormone căng thẳng như cortisol và adrenaline, giống như việc vặn nút âm lượng của “hệ thống báo động ánh nhìn” lên mức tối đa.30 Một cái liếc mắt vô tình cũng có thể bị diễn giải thành một ánh nhìn chằm chằm đầy chỉ trích.
Hoang tưởng (Paranoia): Khi nỗi sợ tự viết nên kịch bản
Hoang tưởng là một bước tiến xa hơn và nghiêm trọng hơn lo âu. Đây là một niềm tin phi lý, một sự nghi ngờ vô căn cứ rằng người khác đang theo dõi, làm hại hoặc âm mưu chống lại mình, ngay cả khi không có bất kỳ bằng chứng nào.32 Hoang tưởng thường là một triệu chứng của các tình trạng sức khỏe tâm thần như tâm thần phân liệt hoặc rối loạn hoang tưởng, và có liên quan đến sự mất cân bằng của các chất dẫn truyền thần kinh như dopamine.34
Sự khác biệt cốt lõi là: lo âu là sự diễn giải sai các tín hiệu có thật, còn hoang tưởng là việc tạo ra một kịch bản đe dọa từ bên trong và áp đặt nó lên thế giới bên ngoài.
Phân biệt trực giác và hoang tưởng: Một kỹ năng quan trọng
Vậy làm thế nào để phân biệt giữa một “trực giác” có cơ sở sinh học và một nỗi “hoang tưởng” do lo âu? Đây là một kỹ năng quan trọng để hiểu rõ bản thân. Trực giác về việc bị quan sát thường là một phản ứng nhanh, dựa trên việc bộ não vô thức xử lý các tín hiệu tinh vi có thật. Ngược lại, hoang tưởng là một trạng thái nhận thức dai dẳng, dựa trên nỗi sợ hãi.
Bảng dưới đây có thể giúp bạn phân biệt:
| Tiêu chí | Trực giác (Intuition) | Hoang tưởng (Paranoia) |
| Nguồn gốc | Vô thức, dựa trên tín hiệu thực tế | Nhận thức, dựa trên niềm tin phi lý |
| Cảm xúc nền | Trung tính, cảnh báo, tò mò | Sợ hãi, lo lắng, nghi ngờ |
| Cơ sở | Các tín hiệu tinh vi từ môi trường (chuyển động, âm thanh nhỏ) | Không có bằng chứng, hoặc diễn giải sai lệch mọi thứ thành bằng chứng |
| Kết quả | Dẫn đến một hành động rõ ràng (quay lại nhìn) và cảm giác sẽ qua đi | Dẫn đến sự lo lắng luẩn quẩn, dai dẳng |
| Vị trí cảm nhận | Thường được mô tả là cảm giác “ở trong ruột”, bản năng | Thường là những suy nghĩ ám ảnh “ở trong đầu” |
Thế Giới Hiện Đại và Cái Nhìn Toàn Cảnh (Panopticon): Chúng Ta Có Đang Bị “Lập Trình” Để Cảm Thấy Bị Theo Dõi?
Triết gia người Pháp Michel Foucault đã đưa ra một khái niệm đầy sức ảnh hưởng: Panopticon. Đây là một mẫu thiết kế nhà tù lý tưởng, với một tháp canh trung tâm và các phòng giam xung quanh. Người tù không bao giờ biết khi nào lính canh đang nhìn mình, nhưng họ biết rằng mình có thể bị quan sát bất cứ lúc nào. Kết quả là, họ bắt đầu tự giám sát và điều chỉnh hành vi của chính mình, trở thành người cai ngục của bản thân.37
Foucault sử dụng Panopticon như một ẩn dụ cho xã hội hiện đại, nơi chúng ta luôn sống dưới “cái nhìn” tiềm tàng của quyền lực. Ngày nay, ẩn dụ đó trở nên thật hơn bao giờ hết. Camera an ninh (CCTV), mạng xã hội, công nghệ nhận diện khuôn mặt… đã tạo ra một “Panopticon kỹ thuật số”.
Đáng chú ý, các nghiên cứu tâm lý học gần đây đã chứng minh rằng việc biết mình đang bị giám sát (ví dụ qua CCTV) thực sự làm thay đổi cách bộ não xử lý thông tin. Những người tham gia thí nghiệm khi biết mình bị theo dõi đã phát hiện ra các khuôn mặt nhanh hơn gần một giây so với nhóm đối chứng, một hiệu ứng hoàn toàn vô thức.39
Điều này có một hàm ý sâu sắc: xã hội hiện đại, với sự giám sát ở khắp mọi nơi, đang liên tục kích hoạt và “luyện tập” hệ thống phát hiện ánh nhìn cổ đại của chúng ta. Việc này có thể đang tạo ra một trạng thái cảnh giác quá mức ở mức độ thấp trong toàn xã hội, góp phần vào các vấn đề sức khỏe tâm thần như lo âu và căng thẳng lan rộng.41
Kiến Trúc Tâm Lý: Thiết Kế Không Gian Để “Nhìn Mà Không Bị Nhìn Thấy”
Cảm giác bị quan sát cơ bản đến mức nó ảnh hưởng đến cả cách chúng ta xây dựng và lựa chọn không gian sống. Trong tâm lý học kiến trúc và môi trường, có một lý thuyết gọi là Thuyết Viễn cảnh và Nơi ẩn náu (Prospect-Refuge Theory).43
Thuyết này cho rằng con người có một sở thích bẩm sinh đối với những môi trường cho phép họ có thể quan sát xung quanh (viễn cảnh – prospect) trong khi vẫn cảm thấy được che chở và không bị nhìn thấy (nơi ẩn náu – refuge).45 Đây chính là sự phản ánh trực tiếp của áp lực tiến hóa: nhu cầu phát hiện tài nguyên và kẻ thù (prospect) đồng thời với nhu cầu tránh bị săn đuổi (refuge).
Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao chỗ ngồi cạnh cửa sổ trong quán cà phê, chiếc ghế bành trong góc phòng, hay mái hiên nhìn ra sân vườn lại hấp dẫn đến vậy không? Đó chính là Thuyết Viễn cảnh và Nơi ẩn náu đang hoạt động. Những không gian này mang lại cho chúng ta cảm giác an toàn và kiểm soát, cho phép chúng ta “nhìn mà không bị nhìn thấy”.46 Điều này cho thấy cảm giác bị quan sát không chỉ là một hiện tượng tâm lý thoáng qua, mà còn là một động lực cơ bản định hình thế giới vật chất quanh ta.
Kết Luận: “Cảm Giác Bị Ai Đó Nhìn” – Siêu Năng Lực Vốn Có Của Bạn
Vậy, cảm giác có ai đó đang nhìn mình rốt cuộc là gì? Đó không phải là năng lực ngoại cảm hay một sự hoang tưởng đơn thuần. Đó là sản phẩm tinh vi của một hệ thống sinh học nhiều lớp, một “siêu năng lực” được tích hợp sẵn trong mỗi chúng ta.
Nó được vận hành bởi một mạng lưới thần kinh siêu tốc có khả năng phát hiện các tín hiệu xã hội một cách vô thức. Nó được định hình bởi hàng triệu năm tiến hóa, nơi việc nhận ra một ánh nhìn có thể là ranh giới giữa sự sống và cái chết, giữa sự cô lập và kết nối. Và nó được điều chỉnh bởi trạng thái tâm lý của riêng bạn cũng như bởi một thế giới hiện đại luôn “nhìn” chúng ta qua vô số ống kính.
Lần tới khi bạn cảm thấy cái gai lạnh quen thuộc sau gáy, hãy dừng lại một chút. Thay vì lo sợ, hãy thử thán phục. Đó chính là bộ não đáng kinh ngạc của bạn đang làm công việc của nó: bảo vệ bạn, kết nối bạn, và nhắc nhở bạn về một di sản nhận thức sâu sắc mà tất cả chúng ta đều chia sẻ.
(Bài viết được tổng hợp bởi AI, các bạn cân nhắc khi sử dụng lại thông tin từ bài viết này)
Nguồn trích dẫn
- A sixth sense? How we can tell that eyes are watching us, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.ndcn.ox.ac.uk/news/a-sixth-sense-how-we-can-tell-that-eyes-are-watching-us
- Can you really tell if you’re being watched? The bizarre science of psychic intuition, explained, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.sciencefocus.com/science/am-i-psychic
- Peripheral vision – Wikipedia, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Peripheral_vision
- Peripheral Vision: Perfect for Detecting Facilitator Cues, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.facilitatedcommunication.org/blog/peripheral-vision-perfect-for-detecting-facilitator-cues
- How Do We Perceive Faces in Our Peripheral Vision? – Psychology Today, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.psychologytoday.com/intl/blog/illusions-delusions-and-reality/202108/how-do-we-perceive-faces-in-our-peripheral-vision
- Gaze Cuing Effects in Peripheral Vision – Frontiers, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2019.00708/full
- Detecting Gaze Direction in the Horizontal and Vertical Periphery | JOV – Journal of Vision, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://jov.arvojournals.org/article.aspx?articleid=2142510
- Eye contact effect – Wikipedia, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Eye_contact_effect
- Subtle cues of predation risk: starlings respond to a predator’s direction of eye-gaze – PMC, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2587789/
- Predator gaze captures both human and chimpanzee attention | PLOS One, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0311673
- Predator gaze captures both human and chimpanzee attention. – eScholarship.org, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://escholarship.org/uc/item/8tb2p7rq
- Are You Looking at Me? Eye Gaze and Person Perception – Columbia Business School, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://business.columbia.edu/sites/default/files-efs/pubfiles/3300/mason.pdf
- Eye-tracking study sheds light on gaze patterns in conversations – PsyPost, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.psypost.org/eye-tracking-study-sheds-light-on-gaze-patterns-in-conversations/
- Infants perceiving and acting on the eyes: Tests of an evolutionary hypothesis. Journal of Experimental Child Psychology, 85, 199-212 | Request PDF – ResearchGate, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.researchgate.net/publication/10705347_Infants_perceiving_and_acting_on_the_eyes_Tests_of_an_evolutionary_hypothesis_Journal_of_Experimental_Child_Psychology_85_199-212
- Humans Have an Expectation That Gaze Is Directed Toward Them – PMC, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3918857/
- Vì sao bạn có cảm giác bị theo dõi? – Tamlyhoctoipham, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://tamlyhoctoipham.com/vi-sao-ban-co-cam-giac-bi-theo-doi
- Why the brain is programmed to see faces in everyday objects, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.unsw.edu.au/newsroom/news/2020/08/why-brain-programmed-see-faces-everyday-objects
- Pareidolia | EBSCO Research Starters, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/health-and-medicine/pareidolia
- Pareidolia – Wikipedia, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pareidolia
- Seeing Faces? – NeuWrite San Diego, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://neuwritesd.org/2020/05/28/seeingfaces/
- Psychic staring effect – Wikipedia, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Psychic_staring_effect
- Sense of Being Stared At – Research – Rupert Sheldrake, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.sheldrake.org/research/sense-of-being-stared-at
- materialist explanation for scopaesthesia? : r/DebateAnAtheist – Reddit, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.reddit.com/r/DebateAnAtheist/comments/1etumzm/materialist_explanation_for_scopaesthesia/
- Can You Really “Feel” When You’re Being Watched? | IFLScience, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.iflscience.com/can-you-really-feel-when-youre-being-watched-76209
- Vì sao bạn có cảm giác bị theo dõi? – Báo VnExpress Đời sống, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://vnexpress.net/vi-sao-ban-co-cam-giac-bi-theo-doi-4408388.html
- Gaze perception in social anxiety and social anxiety disorder – PMC, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3863960/
- Gaze perception in social anxiety and social anxiety disorder – Frontiers, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/human-neuroscience/articles/10.3389/fnhum.2013.00872/full
- Can social anxiety lead to hypervigilance? – Onebright, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://onebright.com/advice-hub/news/social-anxiety-hypervigilance/
- Hypervigilance in PTSD and Other Disorders – Verywell Mind, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.verywellmind.com/hypervigilance-2797363
- Symptoms of PTSD – Mind, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.mind.org.uk/information-support/types-of-mental-health-problems/post-traumatic-stress-disorder-ptsd-and-complex-ptsd/symptoms/
- Chronic Stress, Cortisol Dysfunction, and Pain: A Psychoneuroendocrine Rationale for Stress Management in Pain Rehabilitation – PubMed Central, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4263906/
- Why do people feel like they’re being watched, even when no one is there? | Live Science, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.livescience.com/human-behavior/why-do-people-feel-like-theyre-being-watched-even-when-no-one-is-there
- Chứng hoang tưởng ảo giác – nguyên nhân, biểu hiện và cách xử lý – Medlatec, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://medlatec.vn/tin-tuc/chung-hoang-tuong-ao-giac–nguyen-nhan-bieu-hien-va-cach-xu-ly-s65-n28523
- Tại sao nhiều người có cảm giác bị theo dõi dù không có ai? – Báo Tuổi Trẻ, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://tuoitre.vn/tai-sao-nhieu-nguoi-co-cam-giac-bi-theo-doi-du-khong-co-ai-20240419212244613.htm
- What Causes Paranoia in the Brain? – A Mission For Michael – AMFM treatment center, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://amfmtreatment.com/blog/what-causes-paranoia-in-the-brain/
- The effects of paranoia and dopamine on perception of cohesion and conspiracy: a pre-registered, double-blind, placebo-controlled experiment, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10774203/
- Foucault’s Panopticon: A Social Theory Guide – Number Analytics, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.numberanalytics.com/blog/foucaults-panopticon-social-theory-guide
- The Panopticon Effect: Surveillance and Society – Number Analytics, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.numberanalytics.com/blog/panopticon-effect-surveillance-society
- What Happens to Your Brain When You Know You’re Being Watched – SciTechDaily, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://scitechdaily.com/what-happens-to-your-brain-when-you-know-youre-being-watched/
- Big brother: the effects of surveillance on fundamental aspects of social vision | Neuroscience of Consciousness | Oxford Academic, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://academic.oup.com/nc/article/2024/1/niae039/7920510
- The psychological implications of Big Brother’s gaze – University of Technology Sydney, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.uts.edu.au/news/2024/12/psychological-implications-big-brothers-gaze
- The Psychological Effects of Living in a Surveillance Society, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.psychologs.com/the-psychological-effects-of-living-in-a-surveillance-society/
- Prospect and refuge theory: Constructing a critical definition for architecture and design – Content Delivery Network (CDN), truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://bpb-us-w2.wpmucdn.com/voices.uchicago.edu/dist/d/1690/files/2024/04/G12_36719_ProspectandRefugeTheory_final-9019c93461155239.pdf
- Prospect-Refuge Theory – North Creek Nurseries, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.northcreeknurseries.com/Blog-Post/Prospect-Refuge-Theory
- What is Prospect-Refuge Theory? – ArchPsych., truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.archpsych.co.uk/post/prospect-refuge-theory
- Prospect and Refuge in Architecture and Interior Design: Theory, History, and Ideas Explored – The Curative Company, truy cập vào tháng 6 22, 2025, https://www.thecurativecompany.com/blog/prospect-refuge-architecture-interior-design-theory-history-ideas
