Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao mình có thể nhớ như in từng góc phố, từng con hẻm nơi mình lớn lên, nhưng lại không tài nào nhớ nổi mình đã để chùm chìa khóa ở đâu chỉ năm phút trước?.1 Sự nghịch lý quen thuộc này không phải là một khiếm khuyết của trí nhớ, mà là một minh chứng cho sự tồn tại của một cơ chế kỳ diệu và phức tạp bên trong não bộ. Hóa ra, sâu trong tâm trí chúng ta là một hệ thống “GPS” tự nhiên, hoạt động một cách thầm lặng để giúp chúng ta định vị và di chuyển trong thế giới xung quanh.2 Đây không phải là một phép ẩn dụ, mà là một hệ thống sinh học có thật, được cấu thành từ các tế bào thần kinh chuyên biệt. Việc khám phá ra hệ thống này đã làm thay đổi hoàn toàn hiểu biết của chúng ta về cách bộ não mã hóa những ký ức và hành vi phức tạp, một thành tựu vĩ đại đến mức đã được vinh danh bằng Giải Nobel Y học và Sinh lý học năm 2014.2
Bài viết này sẽ đưa bạn vào một hành trình khám phá hệ thống định vị đáng kinh ngạc này. Chúng ta sẽ cùng nhau giải mã cơ chế hoạt động của nó, tìm hiểu tại sao một số người dường như có khả năng định hướng siêu phàm trong khi những người khác lại dễ dàng lạc lối, và quan trọng nhất, khám phá những phương pháp khoa học đã được chứng minh để bất kỳ ai cũng có thể “nâng cấp” tấm bản đồ nhận thức bên trong chính mình.
Tóm tắt bài viết này
- Não bộ có hệ thống “GPS” gồm tế bào địa điểm và tế bào lưới.
- Khám phá này đã đoạt giải Nobel Y học năm 2014.
- Hệ thống này tạo bản đồ nhận thức, giúp định vị và ghi nhớ.
- Khả năng định hướng có thể rèn luyện, không phụ thuộc giới tính.
- Lối sống và bài tập giúp cải thiện trí nhớ không gian.
Giải Mã “GPS Sinh Học”: Hệ Thống Định Vị Tinh Vi Bên Trong Não Bạn
Trong nhiều thập kỷ, các nhà tâm lý học đã đưa ra giả thuyết về sự tồn tại của một “bản đồ nhận thức” (cognitive map) trong não, một khái niệm trừu tượng giải thích cách động vật và con người học hỏi và di chuyển trong không gian.6 Tuy nhiên, phải đến khi khoa học thần kinh có những bước tiến vượt bậc, giả thuyết này mới tìm thấy được nền tảng vật chất của nó. Việc phát hiện ra các tế bào thần kinh chuyên biệt cho việc định vị không gian đã đánh dấu một bước ngoặt, lần đầu tiên kết nối một chức năng nhận thức phức tạp như việc tạo bản đồ với hoạt động có thể đo lường được của các tế bào cụ thể. Đây là cầu nối vững chắc giữa tâm lý học và sinh học thần kinh, mở ra một kỷ nguyên mới trong việc tìm hiểu cách tâm trí hoạt động.
Tế Bào Địa Điểm (Place Cells) – Những “Ghim” Đánh Dấu Vị Trí Của Bạn
Hãy tưởng tượng bạn đang sử dụng một ứng dụng bản đồ kỹ thuật số. Mỗi khi bạn đến một địa điểm quan trọng, bạn thả một chiếc ghim để đánh dấu. Tế bào địa điểm (place cells) trong não bộ hoạt động theo một cách tương tự. Đây là những tế bào thần kinh chuyên biệt nằm ở một vùng não có hình dạng giống cá ngựa gọi là hồi hải mã (hippocampus).2
Vào đầu những năm 1970, nhà khoa học người Anh-Mỹ John O’Keefe đã thực hiện một loạt thí nghiệm đột phá. Ông sử dụng các điện cực siêu nhỏ để ghi lại hoạt động của từng tế bào thần kinh riêng lẻ trong vùng hồi hải mã của những con chuột đang di chuyển tự do trong một chiếc hộp.8 O’Keefe nhận thấy một hiện tượng đáng kinh ngạc: một số tế bào chỉ “bắn” tín hiệu điện (kích hoạt) khi con chuột ở một vị trí cụ thể trong hộp.5 Khi con chuột di chuyển đến nơi khác, tế bào đó im lặng. Khi nó quay trở lại đúng vị trí cũ, tế bào lại kích hoạt. Mỗi tế bào như vậy có một “trường địa điểm” (place field) riêng, tức là khu vực duy nhất trong không gian mà nó phản ứng.5 O’Keefe đã đi đến một kết luận mang tính cách mạng: các tế bào này không phản ứng với những gì con chuột đang làm (ăn, uống, ngủ), mà là nó đang ở đâu.7
Sự kết hợp hoạt động của hàng ngàn tế bào địa điểm tạo ra một “dấu vân tay” thần kinh độc nhất cho mỗi môi trường. Khi bạn bước vào phòng khách, một nhóm tế bào địa điểm nhất định sẽ kích hoạt. Khi bạn vào nhà bếp, một nhóm khác hoàn toàn sẽ hoạt động. Quá trình thay đổi bản đồ này, được gọi là tái lập bản đồ (remapping), chính là nền tảng cho khả năng chúng ta phân biệt và ghi nhớ vô số không gian khác nhau, từ đó hình thành ký ức về các địa điểm.2
Tế Bào Lưới (Grid Cells) – Tấm Lưới Tọa Độ Vô Hình
Nếu tế bào địa điểm là những chiếc ghim, thì tế bào lưới (grid cells) chính là tờ giấy kẻ ô tọa độ nằm bên dưới. Chúng được phát hiện vào năm 2005 bởi cặp vợ chồng nhà khoa học người Na Uy, May-Britt và Edvard Moser, khi họ đang tìm kiếm nguồn gốc của tín hiệu đến các tế bào địa điểm.2
Các tế bào lưới nằm ở một vùng não lân cận hồi hải mã, gọi là vỏ não khứu giác trong (medial entorhinal cortex).2 Điều khiến các nhà khoa học kinh ngạc là mô hình hoạt động của chúng. Thay vì chỉ kích hoạt ở một nơi duy nhất, mỗi tế bào lưới lại kích hoạt ở nhiều vị trí khác nhau. Khi nối các điểm kích hoạt này lại, chúng tạo thành một mạng lưới hình lục giác đều hoàn hảo, giống như cấu trúc của một tổ ong.12 Đây là một mô hình hình học tuyệt đẹp chưa từng được thấy ở bất kỳ tế bào não nào trước đây.
Chức năng của tế bào lưới là cung cấp hệ tọa độ và thước đo cho bản đồ nhận thức. Chúng cho phép não bộ thực hiện một phép tính gọi là “tích hợp đường đi” (path integration), hay còn gọi là định vị suy đoán (dead reckoning). Điều này có nghĩa là não có thể tính toán vị trí hiện tại của bạn dựa trên điểm xuất phát, tốc độ và hướng di chuyển, ngay cả khi không có bất kỳ dấu hiệu nào từ môi trường, chẳng hạn như khi bạn đi trong bóng tối.7
Sự Phối Hợp Hoàn Hảo: Khi “Ghim” Gặp “Lưới Tọa Độ”
Hai hệ thống này không hoạt động độc lập mà phối hợp chặt chẽ trong một vòng lặp thông tin hai chiều.14 Tế bào lưới từ vỏ não khứu giác trong cung cấp một hệ tọa độ hình học cho các tế bào địa điểm ở hồi hải mã. Ngược lại, các tế bào địa điểm, vốn được gắn với các đặc điểm cảm quan cụ thể của môi trường (một cái cây, một tòa nhà), giúp “neo” tấm lưới tọa độ vô hình này vào thế giới thực.12
Sự tương tác này tạo ra một bản đồ nhận thức vô cùng phong phú, linh hoạt và mạnh mẽ. Nó không chỉ cho chúng ta biết mình đang ở đâu, mà còn tích hợp cả khoảng cách, phương hướng, các mốc định vị và cả những ký ức liên quan đến nơi đó.13 Để hiểu rõ hơn về sự kỳ diệu này, người biên tập Những điều thú vị đã tổng hợp thông tin từ các công trình đoạt giải Nobel, mang đến cho bạn cái nhìn sâu sắc nhất.
| Đặc Điểm | Tế Bào Địa Điểm (Place Cells) | Tế Bào Lưới (Grid Cells) |
| Nhà khoa học | John O’Keefe 5 | May-Britt & Edvard Moser 15 |
| Năm khám phá | 1971 9 | 2005 15 |
| Vị trí trong não | Vùng hồi hải mã (Hippocampus) 2 | Vỏ não khứu giác trong (Medial Entorhinal Cortex) 2 |
| Chức năng chính | Tạo bản đồ nhận thức, đánh dấu vị trí cụ thể 2 | Cung cấp hệ tọa độ, đo lường khoảng cách, tích hợp đường đi 12 |
| Kiểu hoạt động | Kích hoạt tại một vị trí duy nhất (“trường địa điểm”) 5 | Kích hoạt tại nhiều vị trí tạo thành lưới lục giác đều 12 |
| Phép ẩn dụ | Ghim đánh dấu trên bản đồ | Lưới tọa độ, giấy kẻ ô |
Khả Năng Định Hướng: Vì Sao Có Người Giỏi, Người Kém?
Sau khi hiểu được cơ chế hoạt động của “GPS sinh học”, một câu hỏi tự nhiên nảy sinh: Tại sao khả năng này lại khác biệt đến vậy giữa mỗi người? Câu trả lời không nằm ở một yếu tố đơn lẻ nào, mà là sự tương tác phức tạp giữa chiến lược nhận thức, kinh nghiệm sống và tính mềm dẻo đáng kinh ngạc của não bộ.
Trí Nhớ Không Gian: Có Thực Sự Là “Đặc Quyền” Của Phái Mạnh?
Một trong những định kiến phổ biến nhất là nam giới có khả năng định hướng tốt hơn nữ giới.19 Mặc dù một số nghiên cứu chỉ ra rằng nam giới có xu hướng đạt điểm cao hơn một chút trong các bài kiểm tra không gian cụ thể như xoay vật thể trong tưởng tượng, khoa học hiện đại cho thấy bức tranh thực tế phức tạp và thú vị hơn nhiều.20
Sự khác biệt, nếu có, dường như không nằm ở khả năng bẩm sinh mà ở chiến lược nhận thức được ưu tiên sử dụng.22 Có hai chiến lược chính:
- Chiến lược quy chiếu theo vật (Allocentric) hay “Bản đồ trong đầu”: Người sử dụng chiến lược này định vị dựa trên một cái nhìn tổng quan như chim bay, sử dụng các hướng chính (Bắc, Nam, Đông, Tây) và mối quan hệ hình học giữa các địa điểm. Nam giới có xu hướng báo cáo sử dụng chiến lược này thường xuyên hơn.
- Chiến lược quy chiếu theo bản thân (Egocentric) hay “Dẫn đường theo lộ trình”: Chiến lược này dựa vào một chuỗi các chỉ dẫn và các mốc định vị từ góc nhìn của người di chuyển (ví dụ: “đi thẳng đến ngã tư, rẽ trái ở quán cà phê, đi tiếp cho đến khi thấy hiệu sách thì rẽ phải”). Nữ giới có xu hướng báo cáo sử dụng chiến lược này nhiều hơn.
Quan trọng hơn, bằng chứng thuyết phục nhất cho thấy kinh nghiệm sống và yếu tố xã hội—chứ không phải sinh học—là động lực chính đằng sau sự khác biệt này. Các nhà khoa học gọi đây là “tính mềm dẻo của kiểu hình” (phenotypic plasticity).20 Các nghiên cứu trên những nền văn hóa săn bắt hái lượm như người Tsimane ở Bolivia hay người Mbendjele BaYaka ở Congo cho thấy, ở những nơi cả nam và nữ đều di chuyển trên những quãng đường dài tương đương nhau để kiếm sống, sự khác biệt về khả năng định hướng giữa hai giới gần như biến mất.20 Điều này cho thấy rằng “khoảng cách” về khả năng định hướng thường thấy ở các xã hội phương Tây có thể là kết quả của việc được xã hội hóa theo những cách khác nhau từ khi còn nhỏ—chẳng hạn như loại đồ chơi, mức độ tự do khám phá môi trường, hay việc chơi các trò chơi điện tử nhất định.20
Bài Học Từ Những Tài Xế Taxi London: Trí Nhớ Không Gian Là Một Kỹ Năng Có Thể Rèn Luyện
Nếu vẫn còn nghi ngờ về việc liệu khả năng định hướng có thể được cải thiện hay không, câu chuyện về các tài xế taxi ở London sẽ cung cấp câu trả lời rõ ràng nhất. Để có được giấy phép hành nghề, họ phải vượt qua một bài kiểm tra khét tiếng có tên “The Knowledge” (Kiến thức), yêu cầu họ phải thuộc lòng một mạng lưới phức tạp gồm 25.000 con đường và hàng ngàn địa điểm trong thành phố.3
Một nghiên cứu nổi tiếng đã quét não của những tài xế này và so sánh với nhóm đối chứng. Kết quả thật đáng kinh ngạc: phần sau của vùng hồi hải mã—khu vực liên quan mật thiết đến trí nhớ không gian—của các tài xế taxi có kinh nghiệm lớn hơn đáng kể so với người bình thường.3 Điều này chứng tỏ rằng việc rèn luyện trí nhớ không gian một cách chuyên sâu có thể làm thay đổi cấu trúc vật lý của não bộ. Đây là một minh chứng mạnh mẽ cho khái niệm “neuroplasticity” (tính mềm dẻo của hệ thần kinh), khẳng định rằng trí nhớ không gian không phải là một năng khiếu trời cho cố định, mà là một kỹ năng, một “cơ bắp” có thể được tôi luyện và phát triển thông qua thực hành.
Hướng Dẫn “Nâng Cấp” Hệ Thống GPS Não Bộ Của Bạn
Tin tốt là, giống như cơ bắp, hệ thống GPS của não bộ có thể được rèn luyện và cải thiện. Việc “nâng cấp” này không chỉ dựa vào các “bài tập cho não” mà còn là một quá trình toàn diện, kết hợp giữa việc thử thách tinh thần và xây dựng các thói quen sống lành mạnh.
Các Bài Tập Trực Tiếp Cho Não Bộ: Thử Thách “Bản Đồ” Của Bạn
Cách trực tiếp nhất để rèn luyện hệ thống định vị là buộc nó phải làm công việc chính của mình: tạo ra các bản đồ mới.
- Phá vỡ lối mòn: Hãy cố tình đi một con đường mới để đến nơi làm việc, xuống xe buýt sớm hơn một trạm, hoặc khám phá một khu phố lạ mà không cần dùng đến bản đồ trên điện thoại.26 Việc này buộc não bạn phải tích cực làm việc, chú ý đến các mốc định vị và xây dựng một bản đồ nhận thức mới.
- Vẽ bản đồ từ trí nhớ: Sau khi đến thăm một nơi mới, hãy thử dành vài phút để vẽ lại một bản đồ sơ bộ của khu vực đó. Bài tập này không chỉ củng cố ký ức mà còn giúp bạn nhận ra những chi tiết mình đã bỏ lỡ.
- Tham gia các sở thích không gian: Các hoạt động như chơi trò chơi ghép hình (jigsaw puzzles), lắp ráp LEGO, học khiêu vũ (đòi hỏi ghi nhớ các bước di chuyển trong không gian), hoặc chơi các trò chơi điện tử chiến lược và khám phá thế giới mở đều là những cách tuyệt vời để thử thách và tăng cường kỹ năng không gian-thị giác.26
- Sử dụng tất cả các giác quan: Khi ở một nơi mới, đừng chỉ dựa vào thị giác. Hãy chủ động chú ý đến âm thanh, mùi hương, và thậm chí cả cảm giác của mặt đất dưới chân bạn. Việc tạo ra một bản đồ đa giác quan sẽ giúp nó trở nên sống động và dễ nhớ hơn nhiều.26
Xây Dựng Lối Sống Hỗ Trợ Toàn Diện
Một bộ não khỏe mạnh là nền tảng cho một trí nhớ sắc bén. Các thói quen sau đây đã được khoa học chứng minh là có tác động tích cực đến chức năng của hồi hải mã và khả năng ghi nhớ nói chung.
- Vận động thể chất: Các bài tập thể dục nhịp điệu (aerobic) như chạy bộ, bơi lội, đạp xe hay khiêu vũ giúp tăng cường lưu lượng máu lên não. Nhiều nghiên cứu cho thấy việc tập thể dục thường xuyên có thể làm tăng kích thước của vùng hồi hải mã và cải thiện trí nhớ.24
- Ngủ đủ giấc: Giấc ngủ đóng vai trò tối quan trọng trong việc củng cố ký ức. Trong khi chúng ta ngủ, não bộ sẽ “phát lại” các sự kiện trong ngày, giúp ổn định và tăng cường các kết nối thần kinh đã hình thành. Thiếu ngủ có thể làm gián đoạn nghiêm trọng quá trình này.31 Hãy đặt mục tiêu ngủ từ 7-9 tiếng mỗi đêm.
- Thiền định: Các nghiên cứu cho thấy thiền định có thể cải thiện chức năng não bộ, làm giảm các dấu hiệu thoái hóa thần kinh, và tăng cường cả trí nhớ làm việc lẫn trí nhớ dài hạn.28 Dành ra chỉ 10-15 phút mỗi ngày để tập trung vào hơi thở có thể mang lại những lợi ích đáng kể.
- Học một kỹ năng mới: Việc học một thứ gì đó phức tạp, chẳng hạn như một ngôn ngữ mới hoặc một loại nhạc cụ, sẽ kích thích não bộ tạo ra các đường dẫn thần kinh mới. Hoạt động này giúp não bộ trở nên linh hoạt và dẻo dai hơn, mang lại lợi ích lan tỏa cho các chức năng nhận thức khác, bao gồm cả trí nhớ không gian.26
Kết Luận: Định Vị Bản Thân Để Sống Khỏe Và Hạnh Phúc Hơn
Hệ thống định vị bên trong não bộ, với sự phối hợp nhịp nhàng của tế bào địa điểm và tế bào lưới, là một trong những tuyệt tác của tạo hóa. Nó không chỉ là một chiếc la bàn sinh học giúp ta tìm đường, mà còn là nền tảng cho khả năng chúng ta xây dựng ký ức, liên kết các sự kiện với bối cảnh, và tạo nên câu chuyện cuộc đời mình. Khám phá đoạt giải Nobel này đã cho chúng ta một cái nhìn sâu sắc về sự phức tạp và tinh vi của trí óc.
Quan trọng hơn cả, khoa học đã chứng minh rằng khả năng định hướng không phải là một đặc điểm cố định. Nó là một kỹ năng có thể được rèn luyện, một cơ bắp có thể được tăng cường. Bất kể bạn là ai, nam hay nữ, người tự tin hay người hay lạc đường, bạn đều có khả năng “nâng cấp” hệ thống GPS của chính mình. Tại nhungdieuthuvi.com, chúng tôi tin rằng việc hiểu rõ cơ thể và trí óc là bước đầu tiên để sống một cuộc đời trọn vẹn hơn.
Khuyến nghị thực tiễn:
- Thử thách định vị hàng tuần: Mỗi tuần một lần, hãy cố ý đi một con đường hoàn toàn mới hoặc ghé thăm một khu vực bạn chưa từng đến mà không dùng GPS. Hãy tin vào “GPS sinh học” của bạn và cho nó cơ hội được rèn luyện.
- Ưu tiên giấc ngủ: Hãy coi giấc ngủ không phải là sự lãng phí thời gian mà là một buổi “bảo trì và nâng cấp” thiết yếu cho bộ não. Một giấc ngủ chất lượng là nền tảng vững chắc nhất để củng cố mọi loại trí nhớ, bao gồm cả trí nhớ không gian.
Xem thêm >> Tại sao phụ nữ ‘đọc bản đồ khó hơn’ đàn ông?
Bài viết được tổng hợp tự động bằng AI, cân nhắc khi sử dụng lại thông tin từ bài viết này.
Nguồn trích dẫn
- Làm thế nào để tăng cường trí nhớ? – Siêu Trí Não, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://sieutrinao.com/lam-the-nao-de-tang-cuong-tri-nho-313/
- The 2014 Nobel Prize in Physiology or Medicine – Advanced …, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2014/advanced-information/
- Place Cells: The Brain Cells That Help us Navigate the World …, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://kids.frontiersin.org/articles/10.3389/frym.2023.1022498
- explorebiology.org, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://explorebiology.org/collections/cell-biology/grid-and-place-cells-keys-to-the-spatial-map-in-your-brain#:~:text=May%2DBritt%20and%20Edvard%20Moser%20shared%20the%202014%20Nobel%20Prize,internal%20map%20of%20their%20surroundings.
- Place cell – Wikipedia, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Place_cell
- Place fields and the cognitive map – PubMed, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25788229/
- John O’Keefe – Nobel Lecture: Spatial Cells in the Hippocampal Formation, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/okeefe-lecture.pdf
- Grid and place cells keys to the spatial map in your brain – The Explorer’s Guide to Biology, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://explorebiology.org/collections/cell-biology/grid-and-place-cells-keys-to-the-spatial-map-in-your-brain
- “Place cells” discovered in the rat brain | BPS – British Psychological Society, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.bps.org.uk/research-digest/place-cells-discovered-rat-brain
- Grid and place cells keys to the spatial map in your brain – The Explorer’s Guide to Biology, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://explorebiology.org/collections/neuroscience/grid-and-place-cells-keys-to-the-spatial-map-in-your-brain
- Teaching Principles of Place Cells – PMC, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8437367/
- Scientific Background – The Brains Navigational Place and Grid Cell System – Nobel Prize, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/advanced-medicineprize2014.pdf
- Place Cells, Grid Cells, and Memory – PMC – PubMed Central, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4315928/
- Place and Grid Cells in a Loop: Implications for Memory Function …, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.jneurosci.org/content/37/34/8062
- Mapping Your Every Move – PMC – PubMed Central, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4087187/
- Grid cell – Wikipedia, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Grid_cell
- Grid Cells and Place Cells: An Integrated View of their Navigational and Memory Function – PMC – PubMed Central, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4679502/
- pmc.ncbi.nlm.nih.gov, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4315928/#:~:text=The%20presence%20of%20grid%20cells,spacing%20and%20orientation%20(O’Keefe
- So sánh độ siêu phàm giữa nam và nữ – Kenh14, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://kenh14.vn/kham-pha/so-sanh-do-sieu-pham-giua-nam-va-nu-20120715115417756.chn
- Still little evidence sex differences in spatial navigation are evolutionary adaptations – PMC, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10791541/
- Gender differences in visuospatial abilities | UOC, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.uoc.edu/en/news/2023/286-gender-differences-in-visuospatial-abilities
- Gender differences in spatial orientation: A review – ResearchGate, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.researchgate.net/publication/223361187_Gender_differences_in_spatial_orientation_A_review
- Still little evidence sex differences in spatial navigation are evolutionary adaptations. Scientists conclude that sex differences in spatial ability are more likely due to experiential factors and/or unselected biological side effects, rather than functional outcomes of natural selection. : r/science – Reddit, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.reddit.com/r/science/comments/199274b/still_little_evidence_sex_differences_in_spatial/
- Cải thiện khả năng ghi nhớ và định hướng không gian qua vùng hồi hải mã trong não, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.pharmacity.vn/cai-thien-kha-nang-ghi-nho-va-dinh-huong-khong-gian-qua-vung-hoi-hai-ma-trong-nao.htm
- Research shows the sexes have equal spatial cognition skills – “Men and women approach the task differently but get the same result” : r/psychology – Reddit, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.reddit.com/r/psychology/comments/eupkav/research_shows_the_sexes_have_equal_spatial/
- Các bài tập trí não: 13 cách để tăng cường trí nhớ, khả năng tập trung và kỹ năng tinh thần, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.vinmec.com/vie/bai-viet/cac-bai-tap-tri-nao-13-cach-de-tang-cuong-tri-nho-kha-nang-tap-trung-va-ky-nang-tinh-vi
- Luyện não mỗi ngày với 5 bài tập đơn giản, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://nhathuoclongchau.com.vn/bai-viet/luyen-nao-moi-ngay-voi-5-bai-tap-don-gian.html
- 13 cách cải thiện trí nhớ kém, suy giảm đơn giản hiệu quả, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://tamanhhospital.vn/cach-cai-thien-tri-nho/
- Cách rèn luyện trí nhớ hiệu quả – Vinmec, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.vinmec.com/vie/bai-viet/cach-ren-luyen-tri-nho-hieu-qua-vi
- Một số bài luyện tập giúp bạn cải thiện trí nhớ | BvNTP – Bệnh viện Nguyễn Tri Phương, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://bvnguyentriphuong.com.vn/noi-tam-than-kinh/mot-so-bai-luyen-tap-giup-ban-cai-thien-tri-nho
- What Does the Nobel Discovery Mean for Alzheimer’s Disease?, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.alzdiscovery.org/news-room/blog/what-does-the-nobel-discovery-mean-for-the-treatment-of-alzheimers-disease
- 9 mẹo khoa học hữu ích giúp bạn cải thiện trí nhớ – Elle.vn, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.elle.vn/bi-quyet-song/meo-khoa-hoc-giup-ban-cai-thien-tri-nho/
- Cách cải thiện trí nhớ hiệu quả và dễ thực hiện – Medlatec, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://medlatec.vn/tin-tuc/cach-cai-thien-tri-nho-hieu-qua-va-de-thuc-hien-s65-n32444
- Trí nhớ ngắn hạn là gì? Cach rèn luyện trí nhớ ngắn hạn tốt – AIA, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.aia.com.vn/vi/song-khoe/loi-khuyen/tinh-than/tri-nho-ngan-han.html
- Có cách cải thiện trí nhớ nào hiệu quả không? – Vinmec, truy cập vào tháng 7 24, 2025, https://www.vinmec.com/vie/bai-viet/co-cach-cai-thien-tri-nho-nao-hieu-qua-khong-vi
